Copa America: Najstarszy turniej piłkarski na świecie

W lipcu 1916 roku, gdy Europa pogrążona była w wojnie, w Buenos Aires cztery drużyny rozpoczęły rywalizację o mistrzostwo Ameryki Południowej. Imprezę zorganizowano z okazji stulecia wywalczenia niepodległości przez Argentynę. Na starcie pierwszego czempionatu, obok reprezentacji gospodarzy, stanęły Urugwaj, Brazylia i Chile. Tak ruszył turniej, który o 14 lat wyprzedził mistrzostwa świata, a aż o 44 lata pierwszy turniej finałowy o mistrzostwo Europy.

Pierwszy turniej

Premierową edycję wygrali piłkarze Urugwaju, którzy pokonali Chile (4:0), Brazylię (2:1) i zremisowali z Argentyną (0:0). Turniej miał oczywiście swoich bohaterów. Dziś, po przeszło stu latach wytrawni kibice kojarzą przede wszystkim takie nazwiska jak Angel Romano – jeden z najlepszych piłkarzy w historii Urugwaju, czy Arthur Friedenreich – pierwsza wielka gwiazda brazylijskiej piłki. Królem strzelców imprezy został Urugwajczyk Isabelino Gradin (3 gole).

Pierwsze mistrzostwa związane były z jeszcze jednym dziejowym wydarzeniem. W trakcie ich trwania – 9 lipca 1916 roku założono CONMEBOL, czyli południowoamerykańską konfederację piłki nożnej.

Zmiany, zmiany, zmiany...

Kolejnym turniejom o mistrzostwo Ameryki Południowej towarzyszył charakterystyczny dla tego kontynentu rozgardiasz. Zawody były rozgrywane w różnych odstępach czasowych. Początkowo co roku, później co kilka lat. W 1959 roku zorganizowano aż dwa turnieje: w kwietniu w Argentynie oraz w grudniu w Ekwadorze. Zdarzały się przerwy – najdłuższa w latach 1967–75. W latach 1975–87 imprezę organizowano co cztery lata, potem – do 2001 roku – co dwa. Później znów wrócono do cyklu czteroletniego. W obecnej dekadzie Copa America rozgrywana była w latach 2011–2015–2016 (turniej z okazji setnej rocznicy pierwszych mistrzostw). Po Copa America 2019, kolejne imprezy mają zostać rozegrane w latach 2020 i 2024.

Zmieniał się system rozgrywek. Do 1967 rozgrywano je pod nazwą Campeonato Sudamericano de Selecciones. Początkowo rywalizowano systemem "każdy z każdym". W 1975 roku zrezygnowano z organizacji turnieju w jednym kraju i Copa America przypominała eliminacje do wielkiej imprezy. Drużyny podzielono na grupy, również w półfinałach i finale obowiązywała zasada "mecz i rewanż". W 1987 roku wrócono jednak do organizacji turniejów w jednym kraju. Stosowano politykę rotacyjną – gospodarzami byli po kolei wszyscy członkowie południowoamerykańskiej federacji. W 2016 roku imprezę rozegrano po raz pierwszy poza kontynentem – w Stanach Zjednoczonych. W 2020 roku mają ją z kolei zorganizować dwa kraje: Argentyna i Kolumbia.

Zmieniała się liczba uczestników. W pierwszym turnieju zagrały cztery reprezentacje. W późniejszych latach dołączały kolejne. W 1967 roku ukształtowała się dziesiątka: Brazylia, Argentyna, Urugwaj, Paragwaj, Chile, Peru, Ekwador, Boliwia, Kolumbia, Wenezuela. Dziesięciu członków CONMEBOL to stali uczestnicy Copa America.

W 1993 roku nastąpiła rewolucyjna zmiana. Na turniej rozgrywany wówczas w Ekwadorze zaproszono dwie drużyny spoza Ameryki Południowej, ze strefy CONCACAF – Meksyk i USA. Po raz pierwszy w mistrzostwach rywalizowało 12 reprezentacji. Meksykanie w swym debiucie byli nawet blisko zwycięstwa, ale przegrali w finale 1:2 z Argentyną. Od tego czasu regularnie zapraszano ekipy spoza CONMEBOL, głównie z Ameryki Północnej i Środkowej (najczęściej Meksyk, Kostarykę i Stany Zjednoczone). Zapraszano również drużyny spoza Ameryki – Japonię (1999, 2019) oraz Katar (2019).

Ośmiu triumfatorów

Mistrzostwa zdominowała "wielka trójca" południowoamerykańskiego futbolu, czyli Urugwaj, Argentyna oraz Brazylia. Na 45 dotychczasowych edycji, te trzy reprezentacje wygrywały aż 37 razy!

Urugwaj – 15 tytułów (rekord). Piłkarze Celestes dominowali w pierwszej dekadzie tej imprezy, gdy wygrywali aż sześciokrotnie (1916, 1917, 1920, 1923, 1924, 1926). Byli też mistrzami własnego boiska. Wygrali każdy z siedmiu turniejów, który organizowali. Mieli dobry okres w latach osiemdziesiątych, gdy liderem drużyny był Enzo Francescoli. Zdobyli wówczas dwa mistrzostwa (1983, 1987) i wicemistrzostwo (1989). Potem wygrali jeszcze w 1995 roku, a ostatnio w 2011, gdy w finale w Buenos Aires ograli 3:0 Paragwaj.

Argentyna – 14 tytułów. Udana dekady to lata dwudzieste i czterdzieste (po 4 zwycięstwa). Po sukcesie na własnym terenie w 1959 roku nastąpiło długie oczekiwanie na kolejny triumf. Sukcesy przyszły na początku lat dziewięćdziesiątych (1991, 1993). Trenerem tamtej drużyny był Alfio Basile, a największą gwiazdą Gabriel Batistuta. Albiceleste znów bardzo długo, bo od 26 lat, czekają na tytuł. Ostatnie pięć turniejów to aż cztery przegrane finały: dwa z Brazylią (2004, 2007), dwa z Chile (2015, 2016). O zwycięstwie w Copa America wciąż marzy Lionel Messi, czy dokona tego na brazylijskich boiskach?

Brazylia – 8 tytułów. Piłkarze Canarinhos po kontynentalny prymat sięgali rzadziej od Urugwaju i Argentyny. Po raz pierwszy wygrali w 1919 roku w Rio de Janeiro. W finale, który trwał... 150 minut pokonali Urugwaj 1:0 po trafieniu Friedenreicha w 122. minucie. Podobnie jak Urugwaj, zawsze wygrywali, gdy organizowali mistrzostwa (1919, 1922, 1949, 1989). Okres ich największych sukcesów w tej imprezie to przełom XX i XXI wieku, gdy triumfowali czterokrotnie (1997, 1999 oraz 2004, 2007).

Pozostałe drużyny wygrały w sumie osiem turniejów.

Peru – 2 tytuły. Pierwszy triumfator spoza "wielkiej trójki". W 1939 roku zwyciężyli w Limie, pokonując w decydującym meczu Urugwaj (2:1), a królem strzelców tamtej imprezy został Teodoro Fernandez. Drugi triumf przyszedł w latach siedemdziesiątych, najlepszych w historii tej reprezentacji, Drużyna, której liderem był Teofilo Cubillas, w finale Copa America 1975 ograła Kolumbię.

Paragwaj – 2 tytuły. W 1953 roku sensacyjnie pokonali w finale 3:2 Brazylię. W 1979 rozegrali aż trzy mecze finałowe przeciwko Chile. Zaprezentowali wówczas ciekawą drużynę ze wschodzącą gwiazdą Julio Cesarem Romero na czele.

Chile – 2 tytuły. Triumfatorzy dwóch poprzednich edycji. W obu finałach (w 2015 w Santiago i w 2016 w East Rutherford) ograli w finale Argentynę. Oba te mecze kończyły się wynikami 0:0 i o sukcesie Chilijczyków decydowały rzuty karne.

Boliwia – 1 tytuł. Mistrzowie gry na wysokościach. Największe sukcesy odnosili u siebie w La Paz, położonym ponad 3500 m n.p.m. W 1963 roku wywalczyli tu jedyny tytuł mistrzowski, a w 1997 dotarli do finału, w którym ulegli Brazylii.

Kolumbia – 1 tytuł. Jedyny tytuł, podobnie jak Boliwia, wywalczyli na własnym terenie. Zorganizowali turniej w 2001 roku, ale niestabilna sytuacja polityczna i zamieszki na ulicach miast sprawiły, że Argentyna zrezygnowała z udziału w tej imprezie, natomiast Brazylia i Urugwaj przyjechały w mocno rezerwowych składach.

Spośród drużyn zrzeszonych w CONMEBOL mistrzostwa Ameryki Południowej nie zdobyły Ekwador i Wenezuela. Nigdy też Copa America nie wygrała drużyna spoza federacji zaproszona na turniej. Najbliżej byli Meksykanie, którzy dwukrotnie przegrali w finale (1993, 2001).

Warto dodać, że układ sił na kontynencie nie zawsze był odzwierciedleniem tego, co działo się na światowym czempionacie. Tytułu najlepszej drużyny kontynentu nie udało się zdobyć w roli aktualnego mistrza świata ani reprezentacji Urugwaju, ani wielkiej Brazylii, która wygrywała MŚ w latach 1958 i 1962. Nie powiodło się to również Argentynie – ani w roku 1979, ani w 1987 – gdy gościła turniej na własnych stadionach. Dokonali tego dopiero Brazylijczycy, którzy w roli mistrzów świata wygrali w latach 1997 oraz 2004. Triumfu w Copa America nie zdołali wywalczyć tak wybitni piłkarze, jak Pele, czy Diego Maradona.